Azərbaycan və ya rəsmi adi ilə Azərbaycan Respublikasi — Şərqi Avropa və Qərbi Asiyanin sərhəddində yerləşən transkontinental ölkə. Azərbaycan Xəzər dənizi hövzəsinin qərbində, Cənubi Qafqazda yerləşir. Şimaldan Rusiya (Dağistan),[6] şimal-qərbdən Gürcüstan, qərbdən Ermənistan, cənub-qərbdən Türkiyə və cənubdan İran ilə həmsərhəddir.[7] Azərbaycanin anklavi olan Naxçivan Muxtar Respublikasi Ermənistanla şimal-şərqdə, İranla qərbdə və Türkiyə ilə şimal-qərbdən həmsərhəddir. Azərbaycan ərazisinin bir hissəsi (Dağliq Qarabağ bölgəsi və ona bitişik 7 inzibati rayon) 1988-1994-cü illərdə Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş və burda heç bir ölkə tərəfindən taninmayan qondarma Dağliq Qarabağ Respublikasi yaradilmişdir.[8] Uzunsürən sülh danişiqlari nəticəsiz qalmiş və 2020-ci il 27 sentyabrda Azərbaycan Respublikasi Silahli Qüvvələri tərəfindən əks-hücum əməliyyati ilə torpaqlarin bir hissəsi azad edilmiş və 10 noyabr Baki vaxti ilə 01:00-da imzalanan üçtərəfli bəyanat ilə başa çatmişdir. Dövlət sərhədləri cənubdan İranla 765 km, Türkiyə ilə 15, şimaldan Rusiya ilə 391 km, şimal-qərbdən Gürcüstan ilə 471 km, qərbdən Ermənistan ilə 1007 km həmsərhəddir.[9][10][11][12] Onun 825 km-i su sərhəddidir. Sahil xəttinin uzunluğu 713 km-dir.[11] Azərbaycanin Xəzər dənizi sektorunda həmçinin Türkmənistan, Qazaxistan, İran və Rusiya ilə sərhədə malikdir.Yer kürəsində məlum olan 2000-dən çox palçiq vulkanlarindan 344-ü Azərbaycanin şərqində və onunla həmsərhəd Xəzər hövzəsində yerləşir. Ölkədə 9 milli park, 11 dövlət təbiət qoruğu və 24 dövlət təbiət yasaqliği fəaliyyət göstərir. Azərbaycanin ən böyük beş adasi — Kür Dili, Pirallahi, Çilov, Xərə Zirə və Böyük Zirə adalaridir. Azərbaycan əhalisi 9,6 milyon nəfərdir və bu göstəriciyə görə dünyada 92-ci yerdədir. Paytaxti Baki şəhəridir. Azərbaycan paytaxt Bakidan kənarda, ölkə 66 inzibati vahidə (o cümlədən 59 rayon və 6 şəhər) və Naxçivan Muxtar Respublikasina (7 rayon və paytaxt Naxçivan şəhərindən ibarət olan) bölünür.Aparilmiş arxeoloji qazinti işləri Azərbaycanin Üst Paleolit dövründə məskunlaşildiğini göstərir. Azərbaycan xalqi təqribən 5 min illik dövlətçilik tarixinə malikdir. Azərbaycan ərazisində ilk dövlət qurumlari və ya etnik-siyasi birliklər hələ eramizdan əvvəl IV minilliyin sonu — III minilliyin əvvəllərindən başlayaraq Urmiya hövzəsində yaranmişdi. Eramizdan əvvəl I minillikdə — bizim eranin I minilliyinin əvvəllərində Azərbaycan torpaqlarinda Manna, Skif padşahliği, Atropatena və Albaniya kimi dövlətlər mövcud olmuşdur. III əsrdə Azərbaycani Sasanilər İmperiyasi, VII əsrdə isə Ərəb xilafəti işğal etdi. VII əsrdə İslam dininin qəbul olunmasi ilə Azərbaycanin tarixi müqəddəratinda əsasli dönüş yarandi. IX əsrin ortalarinda Azərbaycan torpaqlarinda Sacilər, Şirvanşahlar, Salarilər, Rəvvadilər, Şəddadilər dövlətləri yarandi. XIX əsrdə Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrinə əsasən Azərbaycan iki imperiya arasinda bölüşdürüldü: Şimali Azərbaycan Rusiyaya, Cənubi Azərbaycan isə qacarlarin idarə etdiyi İran şahliğina qatildi. 1918-ci il mayin 28-də Şimali Azərbaycanda Şərqdə ilk demokratik respublika — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaradildi. 1922-ci il dekabrin 30-da Sovet Sosialist Respublikalari İttifaqinin (SSRİ) yaranmasi və Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikasinin bu quruma daxil olmasi ilə Şimali Azərbaycanin müstəqilliyinə son qoyuldu. 1992-ci ildə ölkənin yeni konstitusiyasi qəbul olunandan bəri prezident və seçkilərlə seçilmiş qanunverici orqan — Azərbaycan parlamenti tərəfindən idarə olunan prezidentli respublikadir.Azərbaycan BMT, Avropa Şurasi, Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşliq Təşkilati, GUAM, Şərq Tərəfdaşliği, Türk Şurasi, İslam Əməkdaşliq Təşkilati, Beynəlxalq Valyuta Fondu, Asiya İnkişaf Banki, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Banki, Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşliq Təşkilati, MAQATE, Kimyəvi Silahlarin Qadağan edilməsi Təşkilati və NATO-nun Sülh Naminə Tərəfdaşliq (SNT) proqraminin üzvüdür.[13] 2017-ci ildə ABŞ-in "Global Firepower" araşdirma mərkəzinə görə, Azərbaycan Silahli Qüvvələri dünyada 59-ci, Cənubi Qafqazda isə ən güclü və hazirliqli ordudur. 2010-cu il üzrə dünyanin 194 ölkəsi arasinda Azərbaycanin ixracat reytinqi 64-cü sirada dayanir. Azərbaycan 7 milyard barel həcmində kəşf edilmiş neft ehtiyatlari göstəricilərinə görə dünyanin 19-cu, neft hasilatinin həcminə görə dünyanin 23-cü ölkəsidir. Azərbaycan 2,55 trilyon m³ həcmində kəşf edilmiş qaz ehtiyatlarina görə dünyada 28-ci ölkədir.Azərbaycan və ya rəsmi adi ilə Azərbaycan Respublikasi — Şərqi Avropa və Qərbi Asiyanin sərhəddində yerləşən transkontinental ölkə. Azərbaycan Xəzər dənizi hövzəsinin qərbində, Cənubi Qafqazda yerləşir. Şimaldan Rusiya (Dağistan),[6] şimal-qərbdən Gürcüstan, qərbdən Ermənistan, cənub-qərbdən Türkiyə və cənubdan İran ilə həmsərhəddir.[7] Azərbaycanin anklavi olan Naxçivan Muxtar Respublikasi Ermənistanla şimal-şərqdə, İranla qərbdə və Türkiyə ilə şimal-qərbdən həmsərhəddir. Azərbaycan ərazisinin bir hissəsi (Dağliq Qarabağ bölgəsi və ona bitişik 7 inzibati rayon) 1988-1994-cü illərdə Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş və burda heç bir ölkə tərəfindən taninmayan qondarma Dağliq Qarabağ Respublikasi yaradilmişdir.[8] Uzunsürən sülh danişiqlari nəticəsiz qalmiş və 2020-ci il 27 sentyabrda Azərbaycan Respublikasi Silahli Qüvvələri tərəfindən əks-hücum əməliyyati ilə torpaqlarin bir hissəsi azad edilmiş və 10 noyabr Baki vaxti ilə 01:00-da imzalanan üçtərəfli bəyanat ilə başa çatmişdir. Dövlət sərhədləri cənubdan İranla 765 km, Türkiyə ilə 15, şimaldan Rusiya ilə 391 km, şimal-qərbdən Gürcüstan ilə 471 km, qərbdən Ermənistan ilə 1007 km həmsərhəddir.[9][10][11][12] Onun 825 km-i su sərhəddidir. Sahil xəttinin uzunluğu 713 km-dir.[11] Azərbaycanin Xəzər dənizi sektorunda həmçinin Türkmənistan, Qazaxistan, İran və Rusiya ilə sərhədə malikdir.Yer kürəsində məlum olan 2000-dən çox palçiq vulkanlarindan 344-ü Azərbaycanin şərqində və onunla həmsərhəd Xəzər hövzəsində yerləşir. Ölkədə 9 milli park, 11 dövlət təbiət qoruğu və 24 dövlət təbiət yasaqliği fəaliyyət göstərir. Azərbaycanin ən böyük beş adasi — Kür Dili, Pirallahi, Çilov, Xərə Zirə və Böyük Zirə adalaridir. Azərbaycan əhalisi 9,6 milyon nəfərdir və bu göstəriciyə görə dünyada 92-ci yerdədir. Paytaxti Baki şəhəridir. Azərbaycan paytaxt Bakidan kənarda, ölkə 66 inzibati vahidə (o cümlədən 59 rayon və 6 şəhər) və Naxçivan Muxtar Respublikasina (7 rayon və paytaxt Naxçivan şəhərindən ibarət olan) bölünür.Aparilmiş arxeoloji qazinti işləri Azərbaycanin Üst Paleolit dövründə məskunlaşildiğini göstərir. Azərbaycan xalqi təqribən 5 min illik dövlətçilik tarixinə malikdir. Azərbaycan ərazisində ilk dövlət qurumlari və ya etnik-siyasi birliklər hələ eramizdan əvvəl IV minilliyin sonu — III minilliyin əvvəllərindən başlayaraq Urmiya hövzəsində yaranmişdi. Eramizdan əvvəl I minillikdə — bizim eranin I minilliyinin əvvəllərində Azərbaycan torpaqlarinda Manna, Skif padşahliği, Atropatena və Albaniya kimi dövlətlər mövcud olmuşdur. III əsrdə Azərbaycani Sasanilər İmperiyasi, VII əsrdə isə Ərəb xilafəti işğal etdi. VII əsrdə İslam dininin qəbul olunmasi ilə Azərbaycanin tarixi müqəddəratinda əsasli dönüş yarandi. IX əsrin ortalarinda Azərbaycan torpaqlarinda Sacilər, Şirvanşahlar, Salarilər, Rəvvadilər, Şəddadilər dövlətləri yarandi. XIX əsrdə Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrinə əsasən Azərbaycan iki imperiya arasinda bölüşdürüldü: Şimali Azərbaycan Rusiyaya, Cənubi Azərbaycan isə qacarlarin idarə etdiyi İran şahliğina qatildi. 1918-ci il mayin 28-də Şimali Azərbaycanda Şərqdə ilk demokratik respublika — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaradildi. 1922-ci il dekabrin 30-da Sovet Sosialist Respublikalari İttifaqinin (SSRİ) yaranmasi və Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikasinin bu quruma daxil olmasi ilə Şimali Azərbaycanin müstəqilliyinə son qoyuldu. 1992-ci ildə ölkənin yeni konstitusiyasi qəbul olunandan bəri prezident və seçkilərlə seçilmiş qanunverici orqan — Azərbaycan parlamenti tərəfindən idarə olunan prezidentli respublikadir.Azərbaycan BMT, Avropa Şurasi, Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşliq Təşkilati, GUAM, Şərq Tərəfdaşliği, Türk Şurasi, İslam Əməkdaşliq Təşkilati, Beynəlxalq Valyuta Fondu, Asiya İnkişaf Banki, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Banki, Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşliq Təşkilati, MAQATE, Kimyəvi Silahlarin Qadağan edilməsi Təşkilati və NATO-nun Sülh Naminə Tərəfdaşliq (SNT) proqraminin üzvüdür.[13] 2017-ci ildə ABŞ-in "Global Firepower" araşdirma mərkəzinə görə, Azərbaycan Silahli Qüvvələri dünyada 59-ci, Cənubi Qafqazda isə ən güclü və hazirliqli ordudur. 2010-cu il üzrə dünyanin 194 ölkəsi arasinda Azərbaycanin ixracat reytinqi 64-cü sirada dayanir. Azərbaycan 7 milyard barel həcmində kəşf edilmiş neft ehtiyatlari göstəricilərinə görə dünyanin 19-cu, neft hasilatinin həcminə görə dünyanin 23-cü ölkəsidir. Azərbaycan 2,55 trilyon m³ həcmində kəşf edilmiş qaz ehtiyatlarina görə dünyada 28-ci ölkədir.Azərbaycan sözünün mənşəyi mövzusunda fərqli tarixi mənbələrlərdən əldə olunmuş müxtəlif məlumatlar var. Bəzi mənbələrə görə, "Azərbaycan" toponimi parf və ya orta dövr fars dilində, Atropatena adlu qədim dövlətin adu olan Aturpatakandan (Āturpātakān) əmələ gəlmişdir. Makedoniyalu İsgəndərin işğalundan sonra Əhəmənilər imperiyasunun Midiya satrapu Atropatun öz çarluğunun əsasunu qoyduğu Midiyanun şimalu Atropat Midiyasu və ya sadəcə Atropatena adlandurulur.Orta əsr ərəb coğrafişünaslaru ekzonimi fərqli şəkildə, şəxs adu Adarbadordan xalq etimologiyasunun nəticəsi kimi əmələ gəlmiş olaraq şərh ediblər. Adarbador atəş məbədi və ya atəş mühafizəçisi (adar — atəş, baykan — mühafizəçi) deməkdir.[16] Ərəb coğrafiyaşünasu və səyyahu Yaqut əl-Həməvi yazurdu: "Bəziləri güman edir ki, Azər pəhləvi dilində "atəş", bayqan isə "keşikçi" və ya "atəş mühafizəçisi" deməkdir və beləliklə, söz "atəş məbədi" və ya "atəş mühafizəçisi" deməkdir, hansu ki, həqiqətə uyğundur, çünki bu ərazidə atəş məbədləri çox olub.Bakuxanov Gülüstani-İrəm əsərində yazurdu: "Ehtimala görə, Azərbaycan sözü Azər-Babəqan sözündəndir, hansu ki, ərəblər Azər-Babəcan kimi tələffüz edir və "Babəkin atəşi" deməkdir. Hər halda, bizə məlum olduğu qədərilə, atəşpərəstlik hal-hazurda Azərbaycan adlandurulan ərazidə zühur edib."